Η σύγχρονη Γεωγραφία των επιδημιών

Με την κλιματική αλλαγή σε εξέλιξη, θα πρέπει να αναμένουμε περισσότερες πανδημίες στο μέλλον;
 

Μπορεί η τρέxoυσα πανδημία του Covid19 να μην συσχετίστηκε με την κλιματική αλλαγή, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, η επιστημονική κοινότητα παραδέχεται όμως, πως οι συνθήκες εμφάνισης και μετάδοσης πολλών ιών και νόσων δεν μπορούν να αποσυνδεθούν από τις ραγδαίες κλιματικές, περιβαλλοντικές, δημογραφικές, κοινωνικές, και άλλες αλλαγές, των συνθηκών ζωής των πληθυσμών στη Γη και της παγκοσμιοποίησης.

Το φυσικό περιβάλλον και οι σχέσεις φύσης και κοινωνίας, αντικείμενο της επιστήμης της Γεωγραφίας, της επιστήμης του χώρου και χρόνου, αποτελούν βασικές παραμέτρους για τη μελέτη της εμφάνισης και εξάπλωσης μίας νόσου.

Οι επιδημίες έχουν τη δική τους γεωγραφία. Συσχετίζονται με τον γεωγραφικό χώρο στον οποίο εμφανίζονται, τις ζώνες κλίματος, την βιοποικιλότητα, τις συνθήκες διαβίωσης, τις ανθρώπινες δραστηριότητες κ.λπ.

Η τροπική ζώνη ήταν πάντοτε εστία εμφάνισης ενδημικών ιών, οι οποίες ευνοούνται από το θερμό και υγρό κλίμα και το τροπικό δάσος. Ασθένειες συσχετισμένες με το τροπικό κλίμα, είναι η ελονοσία και ο δάγκειος πυρετός, όπου η υπερβολική βροχόπτωση των μουσώνων και η υψηλή υγρασία ενισχύουν την αναπαραγωγή και επιβίωση των κουνουπιών κατά μήκος των ποταμών, η νόσος από τον ιό Ebola, η οποία πρωτοεμφανίστηκε κοντά στο τροπικό δάσος στην Κεντρική Αφρική, ο πυρετός της ρηξιγενούς Κοιλάδας (Rift) στην υποσαχάρια Αφρική, o ιός Zika στο τροπικό δάσος Zika της Ουγκάντα κ.ά.

Η κλιματική αλλαγή και τα ακραία καιρικά φαινόμενα, με τις μεταβολές που επιφέρουν στον γεωγραφικό χώρο και χρόνο, αλλάζουν την σύγχρονη Ιατρική Γεωγραφία.

Ο παγκόσμιος ιατρικός χάρτης περιλαμβάνει, πέραν των παραδοσιακών κλιματικών ζωνών και περιοχών, γνωστών για τις ενδημικές τους ασθένειες, νέες περιοχές, σε άλλοτε αφιλόξενα στην μετάδοση και επιβίωση ιών, γεωγραφικά πλάτη του πλανήτη.

Σήμερα πολλοί επιστήμονες αποδίδουν τη διασπορά ιών και την εξάπλωση επιδημιών στην κλιματική αλλαγή και στις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στη φύση, με τις πιο κάτω κύριες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον.

• Υπερθέρμανση του πλανήτη

Η αύξηση των θερμοκρασιών πυροδοτεί τις μεταναστεύσεις εντόμων και ζώων τα οποία, με την αύξηση της θερμοκρασίας, θα μετακινηθούν σε βορειότερα γεωγραφικά πλάτη, στα οποία θα συναντήσουν κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης. Σύμφωνα με μελέτες, πιστεύεται πως τα μολυσματικά κουνούπια που ευθύνονται για τις επιδημίες του Δάγκειου Πυρετού, του Zika και Chikungunya, στην Αφρική, θα μετακινηθούν έως και τα μέχρι σήμερα ψυχρά ηπειρωτικά κλίματα, μολύνοντας πληθυσμούς οι οποίοι δεν έχουν καν ανοσία σε τέτοιους ιούς.

Η υπερθέρμανση θα οδηγήσει επίσης πολλά είδη πτηνών, φορείς ιών, να τροποποιήσουν τις μεταναστευτικές τους οδούς και να κάνουν στάσεις σε ψυχρότερα κλίματα, όπου θα συναντήσουν διαφορετικά είδη για πιθανή αναπαραγωγή και στη συνέχεια, θα συμβάλουν στη δημιουργία νέων ιών παθογόνων για τον άνθρωπο.

Η εύκρατη ζώνη, στην οποία εμπίπτουμε κλιματικά, απειλείται από τις τροπικές επιδημίες, ως αποτέλεσμα των μετακινήσεων πληθυσμών, οι οποίες τροφοδοτούνται από τις αυξανόμενες θερμοκρασίες.

Ήδη ιός του Δυτικού Νείλου, έκανε την εμφάνισή του, το 1999, στη Νέα Υόρκη, μετά από μία παρατεταμένη περίοδο ψηλών θερμοκρασιών και βροχοπτώσεων.

Η άνοδος της θερμοκρασίας και τα ακραία καιρικά φαινόμενα δεν αλλάζουν μόνο την γεωγραφία των λοιμωδών νοσημάτων αλλά και την εποχικότητά τους. Το φαινόμενο El Niño πχ., το οποίο διαταράσσει τα καιρικά συστήματα της τροπικής ζώνης, στις περιόδους υψηλότερων από τις κανονικές βροχοπτώσεων, αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης της ελονοσίας.

• Αποψίλωση των δασών και δασικές πυρκαγιές

Η αποψίλωση των δασών, προς όφελος των εντατικών μονοκαλλιεργειών, της εντατικής αναπαραγωγής και εμπορίας ζώων και οι συχνές πυρκαγιές, θα ωθήσουν πολλά είδη πανίδας να εγκαταλείψουν τους φυσικούς τους βιότοπους προς αναζήτηση νέων ενδιαιτημάτων σε κατοικημένες περιοχές, μεταφέροντας ιούς και συμβάλλοντας σε πανδημίες.

Λαμβάνοντας υπόψη πως το 70% των λοιμωδών ασθενειών προέρχεται από τα ζώα (νόσος των πουλερικών, Η1Ν1 ιός της γρίπης, SARS κ.λπ.), η μετακίνηση των ζώων τα φέρνει σε άμεση επαφή με τον άνθρωπο. Επιπλέον, οι ανάγκες σίτισης των πληθυσμών, θα ωθήσει περισσότερους ανθρώπους στην κατανάλωση ζώων και στη μετάδοση μολυσματικών ασθενειών στον άνθρωπο.

Επιστήμονες πιστεύουν, πως η νόσος που προκλήθηκε από τον ιό Ebola και εμφανίστηκε το 2014 στην Δυτική Αφρική, οφείλεται στην αποψίλωση του τροπικού δάσους. Η βίαιη εισβολή του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον πολλών ζώων ανάγκασε την απομάκρυνση των νυχτερίδων από το φυσικό τους περιβάλλον, ενώ η κατανάλωσή τους επέτρεψε την μετάδοση του ιού στον άνθρωπο.

Σύμφωνα με μελέτες, πιστεύεται πως στην άγρια ​​πανίδα φιλοξενούνται περίπου 1,7 εκατομμύρια άγνωστοι προς τον άνθρωπο ιοί.

• Ατμοσφαιρική ρύπανση

Ίσως η ατμοσφαιρική ρύπανση να πρέπει να θεωρείται μία τρέχουσα «πανδημία», αφού αρκετές ασθένειες, συνδέονται άμεσα με την ποιότητα του αέρα, του νερού, τη χημική ρύπανση κ.λπ. Η ατμοσφαιρική ρύπανση, που είναι κυρίως ανθρωπογενούς προέλευσης και οφείλεται κυρίως στη χρήση ορυκτών καυσίμων, του άνθρακα κ.λπ. προκαλεί, σύμφωνα με έρευνες, σοβαρό πρόβλημα στην υγεία των πληθυσμών και ενδεχόμενους θανάτους στις μεγάλες βιομηχανουπόλεις του κόσμου.

• Περιβαλλοντική μετανάστευση και αστικοποίηση

Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η ξηρασία και οι πλημμύρες, αναγκάζουν τους πληθυσμούς να εγκαταλείψουν τις περιοχές που πλήγονται και να μετακινηθούν σε πυκνοκατοικημένα κέντρα, για διαμονή και αναζήτηση εργασίας. Η αυξημένη πυκνότητα πληθυσμού στα αστικά κέντρα, αυξάνει τους κινδύνους εμφάνισης και μετάδοσης επιδημιών.

• Το λιώσιμο του παγωμένου εδάφους

Στις πολικές περιοχές, το permafrost, ένα μόνιμα παγωμένο έδαφος το οποίο αποτελείται από πάγο και οργανική ύλη, έχει αρχίσει να λιώνει, ως αποτέλεσμα της αύξησης των θερμοκρασιών. Το φαινόμενο αυτό θα μπορούσε να απελευθερώσει ισχυρά αέρια θερμοκηπίου, όπως το μεθάνιο και να φέρει στην επιφάνεια, άγνωστα βακτήρια και ιούς. Επιπλέον, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, θα επιφέρει, με τις μετακινήσεις πληθυσμών από τις παράκτιες περιοχές, αλλαγές στα χερσαία οικοσυστήματα.

Με την κλιματική αλλαγή στον πλανήτη σε εξέλιξη, θα πρέπει οι άνθρωποι να αναμένουν περισσότερες πανδημίες στο μέλλον; 

Πολλοί επιστήμονες αναμένουν αλλαγές στη γεωγραφία και την ένταση των επιδημιών παγκόσμια. Η κλιματική και οικολογική κρίση αλλά και η παγκοσμιοποίηση, με το εμπόριο και τις διασυνδέσεις μεταξύ λαών, θα μπορούσαν να μετατρέψουν μία ενδημική νόσο σε πανδημία ή να επιτρέψουν την εμφάνιση νέων ιογενών νόσων.

Η κλιματική αλλαγή είναι μια άμεση απειλή, τόσο γεωγραφικά όσο και χρονικά. Πολεμώντας την κλιματική αλλαγή και προστατεύοντας το φυσικό μας περιβάλλον, ελαχιστοποιούμε το ενδεχόμενο μίας μελλοντικής πανδημίας.

Χριστίνα Καρούζη
Γεωγράφος-Χαρτογράφος