H Ιατρική Χαρτογραφία στη μάχη της πανδημίας

Κατά την εν εξελίξει πανδημία του Covid-19, όπου η επιστήμη της Ιατρικής έχει τον πρωταρχικό ρόλο στην αντιμετώπισή της, φάνηκε, μέσα στο πλαίσιο της διεπιστημονικότητας, η σημαντική συμβολή της Ιατρικής Γεωγραφίας και Χαρτογραφίας στην αξιολόγηση της εξάπλωσης των πανδημιών.

Η μελέτη των γεωγραφικών δεδομένων μέσα από την Γεωγραφία, την επιστήμη της χωρικής σκέψης, της σχέσης φύσης και κοινωνίας, χώρου και χρόνου, αποτελεί απαραίτητο εργαλείο στα χέρια των επιστημόνων. Οι διαδραστικοί χάρτες σε πραγματικό χρόνο που δημοσιεύτηκαν κατά την πανδημία του Covid-19, από ιατρικά και ακαδημαικά κέντρα, αξιοποιώντας τα διαθέσιμα γεωγραφικά δεδομένα, αποτέλεσαν βασική πηγή πληροφόρησης και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην κατανόηση της διασποράς της.

Η ιατρική χαρτογραφία ήταν από προηγούμενους αιώνες παρούσα στην απεικόνιση της εξάπλωσης των πανδημιών. Η χαρτογράφηση των επιδημιών παρείχε τη δυνατότητα στους επιστήμονες να αναλύσουν και να συσχετίσουν νόσους και επιδημίες με τον γεωγραφικό χώρο και τη νοσολογική του κατάσταση (θερμοκρασία, υγρασία, μορφολογία εδάφους, βιοτικό επίπεδο, μεταναστευτικές ροές, περιβαλλοντικά προβλήματα κ.λπ.). Ο διευθυντής του Κέντρου Υγείας και Παγκόσμιου Περιβάλλοντος του Harvard Medical School, Paul Epstein, είχε πει πως «η γεωγραφία επιτρέπει στους ερευνητές να εξετάσουν τις επιπτώσεις των κλιματικών προτύπων, των καιρικών συνθηκών και των χωρικών συστάδων ασθενειών και να ανακαλύψουν πού μπορεί να υπάρχει ευπάθεια πληθυσμών».

Η ιστορία της Ιατρικής Χαρτογραφίας παρουσιάζει, από τον 16ο αιώνα, χάρτες με απεικόνιση ιατρικών πληροφοριών όπως χαρτογράφηση των λοιμοκαθαρτήριων για την πρόληψη της πανώλης, την απεικόνιση των νοσούντων περιοχών της χολέρας, του κίτρινου πυρετού, της ελονοσίας, της φυματίωσης κ.λπ.

Σταθμό στην ιστορία της Ιατρικής Χαρτογραφίας αποτέλεσε ο επιδημιολογικός χάρτης του ιατρού Δρ. John Snow το 1854. Ο Δρ. Snow στην προσπάθειά του να περιορίσει την πανδημία της χολέρας στο Λονδίνο, κατασκεύασε ένα χάρτη του Σόχο, εστίας της πανδημίας, απεικονίζοντας τα σπίτια των κατοίκων που πέθαναν από χολέρα και αποδεικνύοντας πως τα περισσότερα θύματα, είτε ζούσαν κοντά σε μία δημόσια αντλία με μολυσμένο νερό το οποίο κατανάλωναν, είτε πιο μακριά αλλά προμηθεύονταν νερό από την ίδια πηγή. Ο χάρτης βοήθησε τις κρατικές αρχές να συμπεράνουν πως το πηγάδι είχε φτιαχτεί δίπλα σ’ ένα παλιό υπόνομο, στο οποίο διέρρεαν τα λήμματα. Έτσι έκλεισαν την αντλία και τα κρούσματα χολέρας έπεσαν κατακόρυφα. Ο Δρ Σνόου κατάφερε με τη χαρτογράφηση του να ανατρέψει τη θεωρεία που κυριαρχούσε στην ιατρική κοινότητα του 19ου αιώνα για τον τρόπο μετάδοσης μέσω του κακού αέρα.

Η πανδημία διαδόθηκε μέσω των θαλάσσιων οδών και έφτασε έπειτα από ένα χρόνο στην Αμερική. Επικεντρώνεται σε μία φτωχογειτονιά της Νέας Υόρκης με πολλά σκουπίδια και βρωμιά, επιβεβαιώνοντας της θεωρία του Snow, πως η νόσος συνδέεται με τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Η Νέα Υόρκη δημιούργησε τότε την πρώτη υγειονομική της υπηρεσία και ξεκίνησε ενημέρωση του πληθυσμού ούτως ώστε να διατηρεί τους σωστούς κανόνες υγιεινής.

Ο τομέας της Ιατρικής Χαρτογραφίας είναι σήμερα τεχνολογικά αναβαθμισμένος και διαθέτει πλήθος γεωγραφικών δεδομένων από διαφορετικές πηγές. Τα γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών (GIS), χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο για την ανάλυση των σχέσεων μεταξύ παθογόνων παραγόντων και του γεωγραφικού τους περιβάλλοντος. Τα GIS επιτρέπουν τη συλλογή, επεξεργασία, απεικόνιση και ανάλυση των γεωγραφικών πληροφοριών, συμβάλλοντας στην κατανόηση της χωρικής κατανομής των λοιμώξεων και της ευρύτερης εικόνας της δημόσιας υγείας.

Στην επιδημιολογία, τα GIS επιτρέπουν την οπτικοποίηση της γεωγραφικής κατανομής των ασθενειών, αποκαλύπτοντας χωρικές και χρονικές τάσεις και μοτίβα και συντελώντας στην κατανόηση της χωρικής εξάπλωσης και της δυναμικής μιας επιδημίας. Επιπλέον, επιτρέπουν συσχετισμούς διαφόρων παραμέτρων για τη σωστή διαχείριση μίας νόσου, πχ. δεδομένα που σχετίζονται με τα νοσοκομεία (αριθμός κλινών, νοσηλευτικού προσωπικού, πληρότητας), περιβαλλοντικές συνθήκες (ποιότητα αέρα, ατμοσφαιρική ρύπανση), κ.λπ. με απώτερο στόχο τη διεξαγωγή συμπερασμάτων από τους κρατικούς φορείς για τον σχεδιασμό πρόληψης και ελέγχου των επιδημιών.

Η ιατρική γεωγραφία μελετά πέραν των γεωγραφικών χαρακτηριστικών και οικοσυστημάτων, τον χώρο διαμονής, τον τρόπο διαβίωσης και τον τρόπο μετακίνησης των πληθυσμών στον χώρο, αφού αυτά καθορίζουν και την μετακίνηση των ιών. Το εμπόριο και οι διασυνδέσεις μεταξύ χωρών και ηπείρων είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από κάθε πανδημία.

Στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης, οι σύγχρονες μολυσματικές ασθένειες μεταδίδονται από τις αεροπορικές μετακινήσεις πολύ γρήγορα. Στην πανδημία Covid-19, παρατηρήσαμε πόσο γρήγορα ο ιός διέσχισε τα σύνορα των χωρών και ηπείρων από την πόλη Wuhan της Κίνας όπου πρωτοεμφανίστηκε.

Η γεωγραφία των μεταφορών επιτρέπει σε ένα ιό που ξεκίνησε πχ. από μία πόλη στην Κίνα, να μεταδοθεί σε μερικές ώρες σε όλες τις αεροπορικές συνδέσεις της πόλης ανά τον κόσμο, παρά σε μια άλλη πόλη ή χωριό της ίδιας χώρας, με τα οποία συνδέεται οδικώς. Επίσης, οι πόλεις που συνδέονται με αυτοκινητόδρομους είναι πιο επιρρεπείς στην άμεση εξάπλωση των ιών, αφού είναι πιο γρήγορη η κυκλοφορία των ανθρώπων και επομένως και των ιών, παρά σ΄ένα απομακρυσμένο χωριό. Τα αστικά κέντρα με υψηλές συγκεντρώσεις πληθυσμού, δέχονται επίσης τη γρήγορη διάδοση μολυσματικών ασθενειών.

Η τεχνολογία GPS επιτρέπει σήμερα την ιχνηλάτηση ατόμων που έχουν προσληφθεί από ένα ιό, καθώς και τις επαφές τους, τον γεωγραφικό χώρο στον οποίο ζουν και τον τρόπο με τον οποίο μετακινούνται. Σήμερα, οι ερευνητές χρησιμοποιούν τα GPS σε απομακρυσμένες περιοχές για να χαρτογραφήσουν μολυσματικές ασθένειες και μετακινήσεις πληθυσμών. Σε περιοχές της Αφρικής πχ. εφαρμόζονται προγράμματα με στόχο τον έλεγχο της ελονοσίας. Χαρτογραφούνται οι περιοχές που πλήττονται από την ελονοσία (η ελονοσία εμφανίζεται συνήθως κοντά σε ποτάμια και σε πεδινές περιοχές όπου τα κουνούπια αναπαράγονται και όχι σε υψόμετρα) και υπάρχει παρακολούθηση και συσχετισμός της ποσότητας των κουνουπιών με τα πλησιέστερα ποτάμια και εγκαταστάσεις, με δεδομένα θερμοκρασίας, βροχόπτωσης και άλλα χωρικά στοιχεία, για να μπορέσουν οι ερευνητές να διεξαγάγουν τα σωστά συμπεράσματα για τη θνησιμότητα. Τα δεδομένα GPS επεξεργάζονται σε συστήματα GIS και δημιουργούνται εξειδικευμένοι χάρτες.

Ζούμε σήμερα στην εποχή των δεδομένων, της παγκοσμιοποίησης, της ελεύθερης διακίνησης πληθυσμών και εμπορίου, των μεταναστευτικών ροών, των αεροπορικών και θαλάσσιων συγκοινωνιών, όπου οι επιδημίες εξαπλώνονται γρήγορα.

Η Γεωγραφία, μία πολυδιάσταση επιστήμη, δυστυχώς υποβαθμισμένη στην ελληνική δημόσια εκπαίδευση, θα μπορούσε να αποτελέσει, μέσα στο πλαίσιο της πολυεπιστημονικότητας, μία σημαντική πηγή πληροφόρησης για τους ερευνητές και τους κρατικούς φορείς για την αντιμετώπιση σύνθετων προβλημάτων όπως αυτά των πανδημιών.

Χριστίνα Καρούζη
Γεωγράφος-Χαρτογράφος